In het boek Van Controle naar dialoog, uitgebracht door de Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn, lezen we ‘bezinningen’ van zeven zorginstellingen op het fenomeen toezicht.

Onder leiding van een vierhoofdige redactie, Jan Smit, Willem Smit, Henk den Uijl en Guido van de Wiel, bracht de Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn samen met Broosz een boek uit, waarin toezichthouders van een zevental zorginstellingen uit diverse sectoren van de zorg de lezer deelgenoot maken van hun bezinning op het fenomeen toezicht houden.  

Het boek gaat over professioneel toezicht, waarbij de context – in zorg of welzijn – een ondergeschikte rol speelt. Daardoor is wat dit boek ter tafel brengt ook voor toezichthouders en commissarissen in andere sectoren meer dan relevant.

Het boek opent met de achtergronden van de publicatie.

Het toezicht van maatschappelijke organisaties is sterk in ontwikkeling. Denk aan de druk op verantwoording van kwaliteit, veiligheid en efficiënt gebruik van maatschappelijke middelen, transparant functioneren en dienstbaarheid voor het doel van de organisaties. Deze druk stimuleert de professionalisering van het toezicht, op weg naar beter toezicht. Maar wat is dan beter? Meer, intenser, diepgaander toezicht of gaat het om de herijking van de uitgangspunten van het toezicht zelf? 

Het collectief van schrijvers en contribuanten aan dit boek is van mening dat het om een herijking gaat. Die noodzakelijk is temeer daar het subject van hun toezicht zodanig aan het veranderen is dat dit op zichzelf een roep om een ander soort toezicht oproept. Denk aan de ontbureaucratisering van het organiseren en de discussie over wat goed organiseren is gekend door begrippen als regelruimte voor professionals, terug naar de bedoeling, transformatie, Rijnlands Organiseren, zelforganisatie of zelfsturing.

Om de bezinning over deze ontwikkelingen gestalte te geven is een Community of Practice gestart om daarbinnen onderling te leren en te experimenteren, eerst bestaande uit toezichthouders later aangevuld met bestuurders.

In het tweede hoofdstuk wordt de herijking van het toezicht in een breder maatschappelijk perspectief geplaatst. Nieuw toezicht is te beschouwen als een onderdeel van het New Public Governance met daarin onder meer de ontwikkeling van nieuwe vormen van verantwoording.

Tevens wordt bij de adviezen van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving stil gestaan, die uiterst kritisch is over de in haar ogen doorgeslagen ‘kwaliteitsindustrie’.

Na deze kijk naar buiten richt het boek zich in het derde hoofdstuk op aspecten van nieuw toezicht. Achtereenvolgens zijn citaten en statements van toezichthouders en bestuurders over aspecten als:   het controleren voorbij, een besturingsfilosofie vanuit vertrouwen, de transitie van controle naar dialoog, de rolopvatting en de essentie van het toezicht (het waarom en waartoe), de maatschappelijke waarde en de menselijke maat, de relatie toezicht – bestuurder en het belang van taal en communicatie. Een rijk palet onderwerpen die zeker herkend worden door toezichthouders in andere maatschappelijke sectoren.

Een  ambitiestatement vertaald in een aantal stellingen vult het vierde hoofdstuk . Hierbij gaat het om de beweging naar vernieuwd toezicht en niet om een afzetten tegen de bestaande praktijk, waarachter zonder meer ontwikkelingen en verbeteringen schuil gaan. 

De ambitie voor nieuw toezicht wordt uitgewerkt in een zestal “van –naar” ontwikkelingslijnen:

van onthecht toezicht naar toezicht op humanisering van zorg; van toezichtvacuüm naar meerdere perspectieven; van emancipatie naar samenwerking; van onafhankelijkheid naar ontmoeting; van controle naar dialoog en van koplopers naar beginners.

Het boek sluit af met belangwekkende constateringen. De verbetering of vernieuwing van het toezicht is een proces dat voor ieder toezichthoudend orgaan een ander is. Dat geeft meerstemmigheid enerzijds en verschillende groeiscenario’s naar eensluidendheid. Dat leidt ook

naar een nieuwe verantwoordings- en toezichtspraktijk, waarbij het de vraag is Toezichthouders kunnen kiezen: of de toezichthouders gaan fungeren als regimebewakers van de bestaande organiseer- en toezichtlogica (de druk van buiten) of dat zij kiezen voor het zijn van een hitteschild, voor een naar humanisering snakkende zorgpraktijk (de druk van binnen).  Voorwaar: het toezicht van maatschappelijke organisaties  heeft een dubbele scoop, die vraagt om keuzes.

Het ambitiestatement heeft ook ten doel dat andere toezichthouders aan het bezinnen gaan over hun toezicht om vanuit deze bezinning keuzes te maken en die naar binnen en naar buiten te communiceren. Een eigenstandig geluid, passend bij professioneel toezicht.

Jacques J.K. Gerards,

directeur Bureau Bestºuurlijk Advies